गट १--श्लोक क्र २२
मन्त्रौषधिवश: सर्प:
खल: केनोपशाम्यति ।।२२।।
✓ पदच्छेद--
सर्प:,क्रूर:,खल:, क्रूर:,सर्पात्, क्रूरतर:, खल:,
मन्त्रौषधिवश:, सर्प:, खल:, केन, उपशाम्यति।
✓ शब्दार्थ--
१) सर्प:> सर्प (पुं)--
= साप
= सर्प/साँप
= Serpant
२) क्रूर:> क्रूर (वि.पुं)--
= क्रूर
= क्रूर
= Vicious
३) खल:> खल (पुं)
= खल/दुर्जन
= दुर्जन
= Villain/wicked person
४) सर्पात् > सर्प (पुं)--
= सापापेक्षा
=सर्प से अधिक /साँप से ज्या दा
= Than a serpant
५) क्रूरतर:> क्रूरतर (वि)--
= अधिक क्रूर
=अधिक दुर्जन
= More vicious
६) मन्त्रौषधिवश: > मन्त्रौषधिवश (पुं, समास:)
• मन्त्र: च ओषधि: च मन्त्रौषधी।
• मन्त्रौषधिभ्यां वश:, आयत्त:, वशीकृत:।
= मंत्र आणि औषधी वनस्पती यांनी वश होणारा
=मंत्र और औषधी से वश होनेवाला
= Subjugated by a sacred formula or a medicinal plant.
७) केन > किम् (नपुं)--
= कशाने
=किससे
= By what
८) उपशाम्यति> उप+ शम् (४प)--
= शांत होईल
= शमन होता है / नियंत्रण में आयेगा।
= Becomes pacified/cured
✓ प्रश्न--
१) सर्प: खल: वा कीदृश: अस्ति?
२) सर्पात् क: क्रूरतर:?
३) सर्प: केन वशम् आयाति?
४) खलस्य उपशमनोपाय: अस्ति किम्?
✓ अन्वय--
सर्प: क्रूर: {अस्ति ) | खल: (अपि ) क्रूर: {अस्ति ) | सर्पात् खल: क्रूरतर: {अस्ति ) | सर्प: मन्त्रौषधिवश: {अस्ति ) | (किन्तु ) खल: केन उपशाम्यति।
✓ समश्लोकी--
सर्प क्रूर, दुष्ट क्रूर,
सर्पाहुनी दुष्ट अति क्रूर |
मंत्र, औषधे सर्प हो वश,
दुष्ट न हो कधी शांत ||
✓ अर्थ--
१) मराठी अर्थ--
साप क्रूर आहे, दुष्ट मनुष्य क्रूर आहे. पण सापापेक्षा दुष्ट मनुष्य अधिक क्रूर आहे. कारण मंत्र व औषधी यांनी साप ताब्यात येतो पण दुष्ट मनुष्य कशाने शांत होतो ? (कशानेही सांत होत नाही.)
२) संस्कृतार्थ:--
अस्मिन् सुभाषिते दुर्जनस्य स्वभाववैशिष्ट्यं कथितम् अस्ति । सर्प: तथा खल: उभौ अपि क्रूरौ । तथापि सर्पात् खलमनुष्य: क्रूरतर: नाम अधिक: क्रूर: । यत: सर्पं मन्त्रेण अथवा औषधेन वशीकर्तुं शक्य भवति । दुष्ट: मनुष्य: केन अपि उपायेन न शाम्यति ।
३) हिंदी अर्थ–
साँप क्रूर है , दुर्जन साँप से भी अधिक क्रूर है । क्यों कि मंत्र और औषधी से साँप का ( साँप के दंश का ) शमन होता है पर दुर्जन किसी से भी नियंत्रित नही होता है ।
४) English Meaning–
A serpant is vicious and a villain is also such.But the villain is more vicious than even the serpant. Because the serpant can be pacified by a mystic formula or a medicinal plant (the effect of its poison can be nullified by the use of the medicinal plant). But what cure is there for the villain?