गट १--श्लोक क्र २२



सर्प: क्रूर: खल: क्रूर: 
सर्पात् क्रूरतर: खल:। 
मन्त्रौषधिवश: सर्प: 
खल: केनोपशाम्यति ।।२२।।

✓ पदच्छेद-- 

सर्प:,क्रूर:,खल:, क्रूर:,सर्पात्, क्रूरतर:, खल:, 

मन्त्रौषधिवश:, सर्प:, खल:, केन, उपशाम्यति। 


✓ शब्दार्थ-- 

१) सर्प:> सर्प (पुं)--

= साप 

= सर्प/साँप

= Serpant


२) क्रूर:> क्रूर (वि.पुं)--

= क्रूर

= क्रूर 

= Vicious


३) खल:> खल (पुं)


= खल/दुर्जन

= दुर्जन 

= Villain/wicked person


४) सर्पात् > सर्प (पुं)--

= सापापेक्षा

=सर्प से अधिक /साँप से ज्या दा

= Than a serpant


५) क्रूरतर:> क्रूरतर (वि)--

= अधिक क्रूर

=अधिक दुर्जन

= More vicious


६) मन्त्रौषधिवश: > मन्त्रौषधिवश (पुं, समास:)

• मन्त्र: च ओषधि: च मन्त्रौषधी।

• मन्त्रौषधिभ्यां वश:, आयत्त:, वशीकृत:।

= मंत्र आणि औषधी वनस्पती यांनी वश होणारा

=मंत्र और औषधी से वश होनेवाला

= Subjugated by a sacred formula or a medicinal plant.


७) केन > किम् (नपुं)--

= कशाने 

=किससे 

= By what


८) उपशाम्यति> उप+ शम् (४प)--

= शांत होईल 

= शमन होता है / नियंत्रण में आयेगा।

= Becomes pacified/cured


✓ प्रश्न--

१) सर्प: खल: वा कीदृश: अस्ति?

२) सर्पात् क: क्रूरतर:?

३) सर्प: केन वशम् आयाति?

४) खलस्य उपशमनोपाय: अस्ति किम्?


✓ अन्वय--    

सर्प: क्रूर:  {अस्ति ) |   खल:  (अपि ) क्रूर: {अस्ति ) | सर्पात्  खल:  क्रूरतर:  {अस्ति ) |   सर्प: मन्त्रौषधिवश:  {अस्ति ) |  (किन्तु )    खल:  केन  उपशाम्यति। 


✓ समश्लोकी-- 

सर्प क्रूर, दुष्ट क्रूर, 

सर्पाहुनी दुष्ट अति क्रूर |

मंत्र, औषधे सर्प हो वश, 

दुष्ट न हो कधी शांत ||


✓ अर्थ--


१) मराठी अर्थ-- 

साप क्रूर आहे, दुष्ट मनुष्य क्रूर आहे. पण सापापेक्षा दुष्ट मनुष्य अधिक क्रूर आहे. कारण मंत्र व औषधी यांनी साप ताब्यात येतो पण दुष्ट मनुष्य कशाने शांत होतो ? (कशानेही सांत होत नाही.)


२) संस्कृतार्थ:-- 

अस्मिन् सुभाषिते दुर्जनस्य स्वभाववैशिष्ट्यं कथितम् अस्ति । सर्प: तथा खल: उभौ अपि क्रूरौ । तथापि सर्पात् खलमनुष्य: क्रूरतर: नाम अधिक: क्रूर: । यत: सर्पं मन्त्रेण अथवा औषधेन वशीकर्तुं शक्य भवति । दुष्ट: मनुष्य: केन अपि उपायेन न शाम्यति । 


३) हिंदी अर्थ–

साँप क्रूर है , दुर्जन साँप से भी अधिक क्रूर है । क्यों कि मंत्र और औषधी से साँप का ( साँप के दंश का ) शमन होता है पर दुर्जन किसी से भी नियंत्रित नही होता है ।


४) English Meaning–

 A serpant is vicious and a villain is also such.But the villain is more vicious than even the serpant. Because the serpant can be pacified by a mystic formula or a medicinal plant (the effect of its poison can be nullified by the use of the medicinal plant). But what cure is there for the villain?